BODUR ZEYTİN

SÜPER ENTANSİF (SIK DİKİM) 

 ZEYTİN YETİŞTİRİCİLİĞİ

TARİHÇE

Günümüzde, yaklaşık 80-100 ağaç/ha’lık dikim yoğunluğundaki geleneksel (ekstansif) zeytinliklerin verimliliği düşüktür (2.500-3.000 kg/ha). Bu zeytinliklerde, ürün maliyeti (hasat, budama vb.) yüksek, elde edilen gelir ise oldukça azdır.

70’li ve 80’li yıllarda, İspanya ve İtalya’da, açık vazo veya tek koni (monocone) (İtalya’da) şeklinde terbiye edilmiş, gövde sarsıcılarla mekanik hasada uygun, ha’da yaklaşık 200-400 ağacın yer aldığı, maliyetin daha düşük, verimin (10.000 kg/ha) ve elde edilen ekonomik gelirin ise daha fazla olduğu, daha yüksek yoğunluktaki (entansif) sistemler kullanılmaya başlanmıştır.

Doksanlı yılların başlarında ise ilk önce İspanya’da, daha sonra Tunus, Fas, ABD (Kaliforniya), Avustralya, Portekiz, Fransa, Şili, Arjantin gibi ülkelerde yayılmaya başlayan, daha yüksek dikim yoğunluğundaki zeytinliklerin (1.500 ağaç/ha’dan fazla) hasadının, üzüm hasat makineleriyle yapıldığı yeni bir yetiştiricilik sistemi olan süper entansif (sık dikim) zeytin yetiştiriciliği ortaya çıkmıştır. Sistem aslında 60’lı yılların başında Fransa’da tasarlanmış ve 80’li yıllarda dünya zeytin sektöründe pratiğe uyarlanacağı ön görülmüştür. Hatta hasat makinasının, meyveyi toplayıp aynı anda budama da yapması düşünülmüştür.

Başlıca avantajı düşük hasat maliyeti (gövde sarsıcıların maliyetinin yarısından daha az) olan bu sistem, günümüzde dünya üzerinde 30.000 ha’lık bir alanda (% 65’i İspanya’da) uygulanmakta olup, 250.000 ton’luk bir üretim potansiyeline sahiptir.

SİSTEMİN ÖZELLİKLERİ

Bu yeni sistemin, bazı dezavantajları nedeniyle uygulanmasında zorluklarla karşılaşılmaktadır. Kısa süreli (enlem derecesine bağlı olarak yaklaşık 15 yıl) bir yatırım olarak geliştirilmiş olan bu sistemde, yüksek dikim maliyetinin yanı sıra, hastalık ve zararlı yönetimiyle ilgili de bazı sorunlar bulunmaktadır. Ayrıca söz konusu sistem, çok kuvvetli büyümeyen çeşitlerin kullanımı; orta ve büyük ölçekli plantasyonlar; az eğimli araziler; sulama ve sıra üzeri hasat makineleri gibi bazı özel koşullar ve teknik donanım da gerektirmektedir.

ÇEŞİTLER

Süper entansif sistemle kurulmuş zeytinliklerde çeşit seçimi açısından en önemli sorun, gelişme kuvveti düşük olan çeşitlerin az sayıda olmasıdır. Bu tip zeytinliklerde en çok kullanılan zeytin çeşidi ‘Arbequina’dır. İspanyol orijinli bu çeşidin büyüme gücünün belirgin derecede düşük olması, ülkemizde “Bodur zeytin” olarak anılmasına neden olmuştur. Hâlbuki daha sonra geliştirilen Arbosana i-43, Sikitita ve Tosca 07®, Arbequina’ya göre çok daha bodur çeşitlerdir. Bu sisteme uygun çeşit seçimine yönelik seleksiyon ıslahı çalışmaları sonucu, orta derecede gelişme kuvveti, kompakt büyüme, erken meyveye yatma ve salkım şeklinde meyve oluşturma gibi özelliklere sahip, İspanya’da, Arbequina AS-1, Arbequina IRTA-i.18®, Arbosana-i.43, Koroneiki-i.38, Joanenca ve Canetera; İtalya’da Fs-17® ve Urano®(Tosca 07), İsrail’de ise Askal gibi yeni zeytin çeşitleri bulunmuştur. Son olarak melezleme ıslahı yoluyla Oliana ve Sikitita çeşitleri geliştirilerek üreticinin kullanımına sunulmuştur.

İspanya ve İtalya’da bu sisteme uygun zeytin çeşitlerinin birbiriyle karşılaştırılması sonucunda, bazı çeşitler arasında agronomik açıdan önemli farklılıklar olduğu ortaya çıkarılmıştır. Arbequina IRTA-i.18® ve Koroneiki’nin en erken verime yatan çeşitler olduğu belirlenmiştir. Fs-17®  ise İtalya’da agronomik açıdan çok iyi performans göstermiştir. En düşük büyüme kuvveti (taç hacmi) İspanya’da Arbosana ve Arbequina IRTA-i.18®’de İtalya’da ise Urano® çeşidinde gözlenmiştir. Koroneiki çeşidi, diğer çeşitlere göre daha fazla periyodisite göstermiştir. Hastalıklara dayanıklılık açısından, Koroneiki Verticillium dahliae’ye (solgunluk) karşı diğer çeşitlerden daha dayanıklı bulunmuştur. Arbequina IRTA-i.18®düşük sıcaklıklara karşı  Arbosana ve Koroneiki’den daha dayanıklıdır.

Türkiye’de bu sistemin yerli çeşitler kullanılarak denenmesi gerektiği ileri sürülmektedir. Ancak farklı ülkelerde yapılan çalışmalarda, geleneksel çeşitlerin süper entansif sistemdeki performansı genelde düşük olmuştur. Yüksek büyüme gücünün yanında, yerli çeşitlerin periyodisite katsayıları çok yüksek, ürün etkinlikleri (kg.m-3 taç hacmi) ise çok düşük bulunmuştur. Bu sistem için geliştirilmemiş, büyüme gücü yüksek çeşitlerin, sıra üzeri (overtherow) hasat makinasının tünelinin genişlik ve yükseklik ölçülerinden daha fazla büyümesi halinde, hasattan önce fazladan bir budama gerekmekte ve bu da maliyet arttırmaktadır.

FİDAN ÜRETİMİ

Türkiye’de Zeytin fidanı yetiştiriciliği 3 Temmuz 2009 (27277) tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Meyve/Asma Fidan Ve Üretim Materyali Sertifikasyonu ve Pazarlaması Yönetmeliği’ne (31.10.2006/5553-6. Madde) göre yapılmaktadır. Süper entansif sistemde kullanılacak çeşitlere ait sertifikalı fidanlar, virüsten ari, Temel 1 sınıfta üretim materyali elde edilebilen üç nolu üniteye sahip kuruluşlardan sağlanmaktadır. Şu anda yukarıdaki tanıma uyan kuruluşlar, yurtdışından ön temel veya temel sertifika ile ithal edilen fidanlarla, üç nolu meyve/asma damızlık ünitelerine sahip olan kuruluşlardır.

Fidan üretiminde 8-10 cm boyunda, üzerinde iki yaprak bulunan yarı odun çelikleri kullanılır. Köklendirme hormonu (IBA) uygulanan çelikler, sisleme altında dökme (perlit, torf) ya da önceden şekillendirilmiş kokopit bazlı kağıt saksılarda (paper pot) köklendirilir. Köklendirme sırasında iklim kontrolü, sisleme ve fogging sistemleriyle sağlanır. Yaklaşık 60 günde köklenen çelikler çıplak köklü ise küçük plastik saksılara, kağıt saksıda ise daha büyük kağıt saksılara şaşırtılır. Fidanlar iki ya da üç yaşına gelince satışa sunulur.

 

DİKİM

DİKİM SIKLIĞI

Süper entansif zeytinliklerde ideal dikim sıklığının belirlenmesi son derece önemlidir. Bu sistemde ilk yıllarda daha yüksek verim alınmakta, ancak daha sonra ağaçların büyümesi budamayla daha zor kontrol edilebilir bir hale gelmektedir. Süper entansif zeytinliklerde yöney, ağaçların yüksekliği, genişliği ve taç eğimi, ışıklanma ve dolayısıyla verimlilik açısından çok önemlidir. Bu sistemde ağaç sıraları kuzey-güney yönünde ve dekara 111-256 ağaç gelmesi için, sıra arası mesafe yaklaşık 3-4.3 m, sıra üzeri mesafe ise 1.3-2 m olmalıdır. Günümüzde yeni zeytinlikler daha geniş sıra arası ve üzeri mesafelerle (4-4.5×1.5-2 m) kurulmaktadır. Kordoba Üniversitesi’nde, tamamen susuz koşullarda 6.5×1.75 dikim sıklığı (90 ağaç/da) denenmektedir.

MAKİNALI DİKİM

Çok geniş alanlarda yapılan süper entansif yetiştiricilikte fidan dikimi, tek ve çift sıralı dikim makineleriyle yapılmaktadır. Tek sıralı ve herbisit (ot öldürücü) uygulamalı makinelerle günde 4.000-5.000; çift sıralı ve lazerli dikim makineleriyle de günde 8.000-10.000 zeytin fidanı dikilebilmektedir.

TERBİYE ŞEKLİ

Ağaçlar arasındaki kısa sıra üzeri mesafe nedeniyle, ağaç sıraları dikimden 3-4 yıl sonra tam boyutuna ulaşmakta ve her ağaca bir herek dikilerek, merkezi lider (monokon) şeklinde terbiye edilmektedir. Süper entansif zeytinliklerin çoğunda, herek maliyetini düşürmek için tek telli sistem kullanılmaktadır. Genç ağaçlar hereğe bağlanarak, ana gövdeye rakip olan kuvvetli yan sürgün ve obur sürgünler uzaklaştırılmakta ve merkezi lider terbiye şekli uygulanmaktadır.

KÜLTÜREL İŞLEMLER

BUDAMA

Süper entansif zeytinliklerde 3. yılın sonunda yapılan ilk hasatta, ağaçların tüm uzun yan (lateral) dalları kesilmelidir. Bu uygulamayla bazı meyve veren dallar da uzaklaştırılmakta, ancak daha sonraki yıllarda ağacın içine ışık girişi daha iyi olmaktadır. 5 ve 6. yıllarda, yaz aylarında ağaçların tepeleri, tacı daha kısa tutmak için 2.2-3 m yükseklikten kesilir (mekanik budama). Tepe kesme, alt dalları ve komşu sıraları aşırı gölgeden korumakta ve aynı zamanda sıra üzeri hasat makinesinin hareketini de kolaylaştırmaktadır. Daha sonra, her yıl ağaçlar, gövdelerinin hasat makinesiyle uyumlu olması için, yerden yaklaşık olarak 0.6 m yüksekliğe kadar elle budanır. Üç yaşlı uzun yan dallar, ağaç başına 2 ila 5 kesimle uzaklaştırılır. Doğrudan ana gövdeden (merkezi lider) çıkan son 2 büyüme dönemine ait ince meyve dallarının hepsi bırakılır. Meyvelerin çoğu yaklaşık 60-75 cm uzunluğundaki sarkık dallar üzerinde oluşmaktadır.

GÜBRELEME

Süper entansif yetiştiricilikte gübreleme, ürün miktarının yanı sıra yaprak ve toprak analizi sonuçlarına göre yapılmalıdır. Gübre çeşidi açısından öncelikle N’a ağırlık verilmeli, ancak 4. yıldan sonra vegetatif gelişmeyi baskılamak için N azaltılmalıdır.  Bu dönemde özellikle P ve K’lı gübre uygulamaları yapılmalıdır.

SULAMA

Sulama, dikim öncesi topraktaki nem miktarına ve vejetasyon dönemine göre planlanmalıdır. Süper entansif sistemde damla sulama yöntemi kullanılmakta olup, yıllık su gereksinimi 500-2.000 m3/ha seviyelerindedir. Dördüncü yıldan sonra büyümeyi sınırlamak, sudan tasarruf sağlamak ve yağ kalitesini arttırmak için kontrollü kısıtlı sulama uygulanmalıdır.

OT MÜCADELESİ

Verim çağındaki (7-8 yaşında) zeytinliklerde yabancı otlarla mücadele, ot öldürücülerle (herbisit) ve otların biçilmesiyle yapılır. Ağaçların sıra araları örtülü bırakılıp, ilkbahar ve yaz aylarında birkaç kez biçilmekte, ağaçların altına da herbisit uygulanmaktadır.

HASTALIK VE ZARARLILAR MÜCADELE

Süper entansif sistemde zeytin ağaçlarında en çok zarar yapan böcekler; zeytin yaprak güvesi (Margaronia unionalis), zeytin fidan tırtılı (Palpita unionalis), kara koşnil (Saissetia oleae) ve zeytin sineği (Dacus oleae)’dir.

Bunlar arasında en çok zarar yapanı, genç ağaçların uç sürgünlerine saldırarak ağaçların merkezi lider terbiye şeklinin bozulmasına neden olan zeytin yaprak güvesidir. Zeytin ağacının tacında yetersiz havalanma ve aşırı nem nedeniyle şiddetli yaprak dökümüne yol açan Halkalı leke hastalığına (Spilocaea oleagina) karşı, ağaçlar daha geniş aralıklarla dikilmelidir. Ağaç sıraları kuzey-güney doğrultusunda olmalıdır. Uygun zamanda koruyucu bakır ve organik fungisitli preparatlar uygulanmalıdır.

Antraknoz (Colletotrichum gloesporioides) bazı yağlık çeşitlerin (Fs-17® ve Arbosana) meyvelerinde şiddetli zararlara neden olmaktadır.

Süper entansif zeytinliklerde bazen sıra üzeri hasat makinesinin hareketinden kaynaklanan çatlak ve yarıklar, sürgünlerde zeytin dal kanseri hastalığının (Pseudomonas savastanoi) ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

HASAT

Süper entansif zeytin yetiştiriciliğinde hasat, verimi arttırıp maliyeti azaltan (toplam üretim maliyetinin % 20-30’u) ve işgücü bulma sorununu da ortadan kaldıran, mekanik yöntemle yapılmaktadır. Bu amaçla modifiye edilmiş sıra üzeri (overtherow) üzüm hasat makineleri başarılı bir şekilde kullanılmaktadır. Bu makineler, makineyi kullanan bir operatör ve zeytinleri arazideki hasat makinesinden yağ işleme tesisine yönlendiren bir kişiyle beraber, ortalama olarak 1ha’lık alanı 2.5-3 saatte hasat edebilmektedir. Günümüzde dünyada 5-6 farklı marka sıra üzeri hasat makinesi üretilmektedir (Gregoire, Braud-New Holland, Pellenc, Oxbo, Littau vd.). Genelde 2.6-3.5 m yükseklik ve 0.5-1 m kanal genişliğinde olan bu makinelerle, ağaç sıralarına her iki yanından aynı anda çarpan çubuklarla, meyveler taşıyıcı bir konveyör bandı üzerine dökülmekte, daha sonra toplama haznesine gelmekte ve her sıranın sonunda boşaltılmaktadır.

Sıra üzeri hasat makineleriyle, ağaç büyüklüğü, meyvenin tacın üzerindeki konumu ve olgunlaşma indeksi gibi özelliklere bağlı kalınmaksızın, tüm zeytin çeşitlerinde, meyvenin ortalama olarak % 90’dan fazlası tek seferde hasat edilebilmektedir. Bu tip makinelerle hasatta meyve kaybı, % 10.5 (Fs-17®) – % 5.6 (Arbequina IRTA-i.18®) arasında değişmektedir.

Sürekli olarak sıra üzeri makinelerle hasat edilen zeytin ağaçlarında, yan (lateral) sürgün ve dalların kırılması şeklinde bazı zararlanmalar gözlenmektedir. Bu açıdan, Koroneiki ve Fs-17® çeşitlerinin daha iyi sonuç verdiği saptanmıştır.

VERİM

Süper entansif zeytinliklerde en önemli sorun, verimin devamlılığı açısından, birbirine yakın olan ağaçların ışıklanmasını en üst düzeyde tutabilmektir. Genelde 6. yıldan sonra, bazı enlem derecelerinde ise, 4 ve 5. yıldan sonra, ağaçların taçları sıra aralarını önemli ölçüde kapatmaktadır. Sıraları kuzey-güney doğrultusunda, drenajı iyi, derin topraklara sahip, düz ya da hafif eğimli arazilerde kurulmuş süper entansif zeytinlikler, 2. yılda meyve vermeye başlamakta ve tam verime 3-6. yaşlarda ulaşmaktadır. 7-10 yaşındaki zeytinliklerden elde edilen verim, ışıklanmanın kontrolüne bağlı olarak değişmektedir. Özellikle Arbequina IRTA-i.18® ve Arbosana çeşitlerinde dikimden sonraki yıllarda don ve aşırı kuraklıkla ilgili herhangi bir sorun çıkmazsa, hasat maliyeti oldukça düşük ve yatırımın geriye dönüşü çok hızlı olduğu için, bu sistemde yaklaşık olarak 9.000 kg/ha’lık dane üretimi (2.000 kg/ha yağ) sürdürülebilir kabul edilmektedir. Kordoba Üniversitesi’nde tamamen susuz koşullardaki (900 ağaç/ha) süper entansif plantasyonda 5. yılda, 1.100 kg/ha yağ verimine ulaşılmıştır.

YAĞ KALİTESİ 

Süper entansif zeytin yetiştiriciliği sayesinde, modern kontinü (kesintisiz) sıkım tesislerinde yüksek kaliteli natürel sızma zeytin yağları düşük maliyetlerle elde edilebilmektedir.

TESİSİN YENİLENMESİ

Süper entansif sistemle ilgili olarak en çok merak edilen konu, zeytin ağaçlarının 15-20 yaşına geldiklerinde ne olacağıdır. Nitekim, eskiden kurulmuş olan zeytinliklerde (10 yıldan daha yaşlı) yaşlanma sorununun önemli boyutlara ulaştığı gözlenmiştir. Süper entansif zeytinliklerin yenilenmesinde 3 farklı yöntem önerilmektedir:

1) Belli sayıda ağaç sırasının sökülmesiyle, kalan ağaçların daha iyi havalanma ve ışıklanması sonucu baştaki verim potansiyeline ulaşılması ve böylece oransal ürün kaybının belli ölçüde giderilmesi.

2) Zeytin ağaçlarının toprak seviyesinden itibaren kesilerek, obur sürgün vermeye zorlanması ve en uygun sürgünün merkezi lider olarak seçilip, 3-4 yıl içinde en yüksek verim potansiyeline yeniden ulaşılması. Ancak, bu yöntemde uygun obur sürgünün seçilmesi ve terbiye edilmesi için gerekli olan budama işçiliği gereksinimi oldukça fazladır.

3) Sadece merkezi lideri koruyarak kalan tüm lateral sürgünlerin kesilmesi. Merkezi liderden yeni sürgünlerin oluşması ve kültürel işlemlerin uygun şekilde yapılmasıyla, yeni tacın şekillenmesi. Böylece en yüksek verim potansiyeline en kısa sürede (2-3. yılda) ulaşılabilir.

Önerilen bu üç yöntemden; ağaç yoğunluğunu azaltma (1) ve tüm yan dalların budanarak yeniden taç oluşturulması (3), yaşlanmış süper entansif zeytinliklerin gençleştirilmesinde daha ümitvar olarak görülmektedir.

SİSTEMİN GELECEĞİ

Son yıllarda dünyada zeytinyağı tüketiminin artması ve zeytincilik sektörüne yapılan AB yardımları, başta İspanya olmak üzere birçok ülkede yeni zeytinliklerin kurulmasına yol açmıştır. Yeni tesislerin çoğunda süper entansif ya da çit şeklinde yetiştiricilik modeli uygulanmaktadır. Süper entansif zeytinliklerin, önümüzdeki 5 yılın sonunda, dünya genelinde 200.000 ha’ın üzerinde bir alanı kaplayacağı tahmin edilmektedir.Süper entansif sisteme yapılan yatırımlar oldukça büyük ölçekli olup, kısa sürede geriye dönüşü hedeflemektedir. Bu açıdan genellikle tarım dışı sektörlerin (inşaat ve turizm) ilgisini çekmektedir. Ülkemizde ulusal zeytin envanterinin kısa süre içinde tamamlanarak, yeni zeytin yatırımlarının bölgesel temelde yeniden planlanması ve bu süreçte süper entansif yetiştiricilik gibi göreceli büyük sermaye ve yüksek teknoloji gerektiren modern sistemlerin tartışmaya açılması, ulusal zeytincilik politikası açısından önem taşımaktadır.

Kaynaklar:

Tous, J., Romero, A., Hermoso, J.F., 2010, New trends in olive orchard design for continuous mechanical harvesting, Advances in Horticultural Science, 24(1): 43-52.

Godini, A., Gaetano, A. V., Camposeo, S., 2011, Olive cultivars field-tested in super-high-density system in southern Italy, California Agriculture 65(1):39-40.

http://www.olint.com/; http://californiaagriculture.ucanr.edu

GÖRSELLER